Het lijkt alsof CBS er niets van bakt

Over de berekening van de baseline, de verwachting van het aantal overlijdens per doodsoorzaak. Er blijken grote verschillen te zijn tussen onze berekening en die van CBS. En dat heeft consequenties.

Inleiding

Op 11 december 2023 publiceerde CBS een lang artikel waarin o.a. in hoofdstuk 3 de werkelijke en verwachte aantallen overlijdens op weekbasis in de periode 2020-2022 voor de zes hoofd-doodsoorzaken op een rijtje werden gezet.

Wij hebben op basis van lineaire regressie voor de sterfte per 100.000 van vijfjarige leeftijdsgroepen voor elk van deze doodsoorzaken ook een baseline bepaald. Tot grote schrik van ons zit er behoorlijk veel verschil in onze baseline en die van CBS.

Als u echter de plaatjes ziet, zou u tot de conclusie kunnen komen, dat wellicht niet wij moeten schrikken, maar juist het CBS.

Laten we maar beginnen met het Totaal aantal overlijdens. Bij elk van de oorzaken tonen we eerst het absoluut aantal overlijdens en vervolgens dat per 100.000 van de gehele bevolking.

De verschillen in absolute zin zijn niet zo groot. De baseline bij CBS ligt ca. 3% lager, hetgeen impliceert dat er in de visie van CBS sprake was van meer oversterfte in de jaren 2020-2022 dan uit onze verwachting volgt. Beide berekeningen leiden tot een licht stijgende verwachting over deze periode.

En per 100.000 zie het plaatje er als volgt uit:

Bij de sterfte per 100.000 valt op dat in 2022 bij CBS het getal lager uitkomt dan in 2020 en 2021, terwijl in onze berekeningen in 2022 eerder sprake is van een status quo.

Dat CBS lager uitkomt wijst erop dat de bevolking in 2022 met ‘n hoger percentage is toegenomen dan ‘t aantal verwachte overlijdens. We gaan dit bij meerdere categorieën zien.

Nieuwvormingen

We gaan nu naar de eerste te onderscheiden categorie: Nieuwvormingen:

Zowel bij onze berekening als die van CBS is er in 2020-2022 geen sprake van oversterfte. De verschillen tussen beide baselines zijn relatief klein.

En per 100.000:

Beide baselines laten in2022 een daling zien, bij onze is die daling al in 2020 ingezet, bij CBS pas in 2022.

Hart- en Vaatziekten

De volgende is Hart- en Vaatziekten:

Het grote verschil in baseline tussen onze berekening en die van CBS was dé trigger om bij alle doodsoorzaken naar de verschillen te gaan kijken. Onze baseline is vanaf 2012 al licht dalend, en die daling versnelt eigenlijk al na 2015 en nogmaals na 2020. Ook de trendlijn 2010-2019 laat een dalende tendens zien.

De baseline van CBS ligt stukken hoger, en daalt niet maar stijgt juist. De conclusie die CBS op basis van deze cijfers zou trekken is dat er in 2020-2022 overall genomen geen oversterfte was.

Onze berekening - mocht die zoals wij aannemen juist zijn - toont echter aan dat er in 2020 geen oversterfte was (ondanks dat Covid-19 al in 2020 flink heeft toegeslagen), maar wél in 2021 en volgende jaren. In 2021 zou de oversterfte uitkomen op ongeveer 1.000, terwijl CBS juist een ondersterfte noteert van ongeveer 2.000.

Een absurd verschil.

Ook in 2022 zou CBS nog geen oversterfte zien.

Per 100.000 zie de grafiek er als volgt uit:

CBS laat nu een licht dalende baseline zien, die echter flink hoger ligt dan de trendlijn en onze baseline, die in de beschouwde periode ook sterker daalt.

Psychische oorzaken en Zenuwstelsel

De grafiek in absolute aantallen ziet er als volgt uit:

Zowel de trendlijn als onze verwachting laat een behoorlijk stijgende lijn zien. Bij CBS is de baseline bijna horizontaal en ligt ook flink lager dan de onze. Wij kunnen dit uit de trend 2010-2019 niet afleiden. Voor oversterfte heeft dat nauwelijks consequenties. Vanaf 2019 is de werkelijke sterfte nl. een stuk lager, dus zowel bij ons als bij CBS is in 2020 en 2021 geen sprake van oversterfte. Bij CBS in 2022 is daar wel sprake van, zij het beperkt, maar bij ons is nog steeds sprake van flinke ondersterfte.

En per 100.000 zie de grafiek er als volgt uit:

Onze verwachting en de lineaire trendlijn lopen iets minder schuin dan bij de absolute aantallen, en de verwachting van CBS loopt in 2022 licht omlaag.

Ademhalingsorganen

De volgende is Ademhalingsorganen:

Het al dan niet voorkomen van griep, in lichte of ernstige mate, zorgt voor een grillig verloop van het absoluut aantal sterfgevallen in deze categorie. Uit onze berekening volgt een verwachting die vanaf 2012 gaat dalen en steeds sneller daalt. Ook de trendlijn daalt licht en ligt tussen de licht stijgende CBS verwachting en de onze in. Volgens onze berekening is er in deze categorie zowel in 2022 als 2023 sprake van oversterfte. Het CBS echter zou de conclusie trekken dat hier nog geen sprake van is, wellicht wél in 2023 als de CBS verwachting met dezelfde trend doorloopt.

En per 100.000 ziet de grafiek er als volgt uit:

Hiervoor geldt eigenlijk alles wat ook voor deze categorie bij de absolute aantallen is gezegd, zij het dat nu ook de CBS-baseline licht daalt.

Niet-Natuurlijke Doodsoorzaken (inclusief Accidentele Val)

De grafiek ziet er als volgt uit:

Onze verwachting laat een steeds sneller stijgende lijn zien, die wat hoger uitkomt dan de rechte trendlijn. De baseline van CBS ligt lager dan die van ons en laat maar een zeer lichte stijging zien. Het CBS zou alle drie de jaren (of, als je 2023 meetelt, vier) oversterfte zien, wij slechts in 2022 en 2023.

Per 100.000 ziet de grafiek er als volgt uit:

Deze grafiek levert geen verrassingen op.

Overige Doodsoorzaken

De laatste is Overig. CBS kent als een-na-laatste nog wel de categorie Covid-19, maar ja, daarvan is de verwachting gelijk aan nul. Dus maar meteen door naar de grafiek van de vergaarbak Overige Doodsoorzaken:

Onze verwachting is t/m 2019 nagenoeg gelijk aan de rechte trendlijn en kent een lichte stijging, die na 2020 wat afneemt. De CBS-verwachting stijgt ook licht maar in 2020-2022 wel iets sneller dan de onze. Als geheel ligt de CBS-verwachting wél 2.650 à 2.700 lager dan de onze. CBS zou hier dus een grotere oversterfte zien.

Bij dat laatste dient wel opgemerkt te worden dat de stijging vanaf 2019 vooral veroorzaakt wordt door niet-ontvangen doodsoorzaakformulieren. Van oudsher speelde dit vooral bij overlijdens in het buitenland, thans zijn echter de niet-ontvangen aantallen uit Nederland hoger.

En per 100.000 ziet het er als volgt uit:

Ook deze grafiek bevestigt het beeld van de absolute aantallen hierboven.

Weeksterfte Hart- en Vaatziekten

Het CBS presenteert in hoofdstuk drie van haar rapport d.d. 11 december 2023 o.a. het weekverloop in 2020-2022 van de verwachte sterfte volgens CBS en de werkelijke sterfte (figuur 3.3.1.2):

Als we nu de verwachte weeksterfte volgens CBS vermenigvuldigen met de factor (onze verwachting / CBS-verwachting) dan krijgen we een curve - onze verwachting - die lager ligt. Laten we eerst het originele plaatje laten zien - op onze manier, zonder betrouwbaarheidsinterval - met de CBS-verwachting in groen. Onze is wel te zien maar lichtgrijs:

Eigenlijk tot tweede halfjaar 2021 is er geen sprake van oversterfte (afgezien van hittegolf in augustus 2020). In 2022 is er in het gehele jaar regelmatig oversterfte, al zijn dat meestal korte perioden. Per saldo zou het CBS op jaarbasis, voor elk van de drie jaren geen oversterfte zien.

Maar nu met onze weekverwachting in blauw, waarbij die van CBS in lichtgrijs nog zichtbaar is:

Auw! In 2020 volgen pieken en dalen elkaar op en is er nog weinig aan de hand. 2021 begint wél met Covid maar zonder griep, dus hier blijft ook bij onze verwachting sprake van een periode van ondersterfte. Maar dan, eigenlijk vanaf week 7 t/m 22 is sprake van een horizontaal verloop van de werkelijke sterfte, terwijl de verwachting in die periode snel afneemt. Er is vanaf week 19 (twee uitzonderingen daargelaten) sprake van oversterfte. Ook begin 2022 is er weer geen griep - die kwam in april - en is er twee maanden eigenlijk geen oversterfte. Vanaf week 10 is er echter elke week sprake van oversterfte, met pieken in april, juni, oktober en december.

Samenvatting en Conclusies

In de volgende tabel worden de aantallen verwachte sterfte samengevat voor de jaren 2020-2022 voor de zes hoofd-doodsoorzaken en het totaal, alsmede de verschillen tussen beide berekeningen:

Merk op dat het verschil in het totaal in 2021 en 2021 kleiner is dan het verschil bij de categorie Psychische Stoornissen en Zenuwstelsel. Gelukkig leidden die grote verschillen bij deze categorie niet tot oversterfte.

Een lagere of hogere baseline heeft ook gevolgen voor de over- (of onder-)sterfte. In tabelvorm vatten we de consequenties samen, waarbij:

• Een “o” staat voor lichte over- of ondersterfte (NB: een baseline is een verwachting, geen hard in beton gegoten getal. Vraag 10 mensen een baseline te berekenen en geen enkele is precies hetzelfde);

• Een “-” of “- -” staat voor matige resp. zware ondersterfte.

• Een “+” of “++” staat voor matige tot zware oversterfte.

De tabel ziet er als volgt uit:

Daarbij moeten we wel in acht nemen dat een zeer belangrijke bijdrage aan de oversterfte in 2020 en 2021 werd veroorzaakt door Covid-19.

Pas in 2022 zien we bij onze berekening voor twee oorzaken twee plusjes staan:

• Bij Hart- en Vaatziekten. Ondanks dat corona vaak in verband wordt gebracht met Myo- en Pericarditis, zien we dit in 2020 niet terug in het aantal overledenen in deze categorie. Het aantal is het laagst van alle waarnemingen na 2009. In 2021 is er sprake van een trendbreuk en matige oversterfte. In 2022 zelfs zware oversterfte en die lijn wordt in 2023 doorgezet.

• Bij Overige Doodsoorzaken zijn de twee plusjes vooral te wijten aan de groei van het aantal niet-ontvangen doodsoorzaak-verklaringen. Zou dit in lijn hebben gelegen met andere jaren, dan zou dat de werkelijke aantallen overledenen bij bijvoorbeeld Hart- en Vaatziekten nóg hoger hebben gemaakt.

De volgende conclusies kunnen worden getrokken:

• Er zijn voor de zes hoofd-doodsoorzaken duidelijke verschillen tussen de CBS-waarde en onze waarde voor de verwachte sterfte;

• Dit heeft vooral gevolgen voor Hart- en Vaatzieken. Is er volgens CBS weinig aan de hand, volgens ons is er vanaf het jaar 2021 sprake van zware oversterfte.

Aanbeveling:

Wij nodigen het CBS uit om zelf ook aan de slag te gaan en een herziene berekening te maken van de verwachte sterfte voor de zes hoofd-doodsoorzaken.

Zou blijken dat onze verwachting toch niet juist is, waardoor de door ons gemelde oversterfte bij Hart- en Vaatziekten in 2021 en 2022 zou verdwijnen, dan ga ik er vanuit dat CBS stapsgewijs en volkomen transparant de berekening publiceert of overlegt.